Në fillim të viteve 30-të të shekullit të kaluar,pati shqiptarë që besuan se vuajtjeve të banorëve të Çamërisë, mund t'u vinte fundi.Kjo për dy arsye. E para, se shteti amë sa vinte e fuqizohej.Zëri i shqipërisë pati nisur të ndjehej fort,falë politikës së jashtme të zgjuar, të Mbretit të Shqiptarëve, Ahmet Zogut.Politika në fjalë,nuk nguronte të shprehej post ë tjerave, edhe për dhunën sllave apo greke,duke marrë në mbrojtje bashkëkombasit e vetë, të cilët jetonin pa drejtësisht nën qeveritë sllavo-helene.Është fakti i pamohueshëm se,pamvarsisht prej indiferencës së kancelarive evropiane, rreth çështjes çame,Këshilli i Lidhjes së Kombeve,disa herë i kërkoi llogari Athinës, mbi terrorin e saj fizik e psikologjik të ushtruar ndaj popullatës shqiptare myslimane atje,si edhe ndaj një varg masave represive të helenëve që synonin asimilimin e shqiptarëve etnikë në zonën prej Filatit e deri në Gjirin e Artës dhe Prevezës.Arsyeja e dytë lidhet me faktin se pikërisht në këtë periudhë,në gjirin e politikanëve të Athinës,patën nisur kundërshtime e përplasje të hapura, që çuan deri në eleminimin e njëri-tjetrit. I ardhur në krye të qeverisë me grusht shteti (në vitin 1928) tanimë Veneziello po përplasej me grupin e kolonelëve kundërshtarë të cilët e kishin kërcënuar me jetën e tij.Por të dy këta zhvillime, asesi nuk mund të ndalnin rreprezaljen e andartëve grekë ndaj shqiptarëve etnikë të çamërisë. Mandej sipas vetë burimeve të historiografisë greke, ka qenë kryeministri grek Veneciello, i cili,në vitin 1930 pas disa ankimeve nga Këshilli i Lidhjes së Kombeve, për Komandantin e divizionit të Janinës, i thotë këtij të fundit në mënyrë ironike ;„Pse i vrisni shqiptarët në Janinë ? Shumë gabin ! Qeveria e jonë ka marrë masa për këtë.Ne kemi mbyllur të gjitha shkollat shqipe,pra shqiptarët janë të detyruar ose të shkojnë në Turqi,ose të mësojnë gjuhën tonë.Gjuha është baza.Me kohë, nga frika ata do harojnë të flasin edhe gjuhën e tyre dhe gjithshka merr fund“. Në gushtin e vitit 1930,Kryetari i Partisë „Bashkimi Demokratik“ i Greqisë, Papanastasiu,ndërrmori nismën për mbajtjen e një konference ballkanike.Në këtë Konferencë që do të mbahej në muajin tetorë,midis të tjerave hidheshin die për një miqësi e respekt midis kombeve të ballkanit,për të çuar më përpara fatet e vendeve respektive.Natyrisht se ftesat në fjalë iu dërguan edhe qeverisë së shtetit amë,madje ato u publikuan edhe në shtypin helen,si shembull të tolerancës etnike dhe dëshirës për fqinjësi të mirë nga ana e shtetit helen. Ndërsa atdhetarët shqiptarë, të cilët ndiqnin me vëmendje situatën e nderë në çamëri, nuk munguan t'i përgjigjeshin kësaj nisme me kritika të ashpra dhe të drejta. Kështu në shtypin e kohës atdhetari ,Namik Delvina,posaçërisht për Konferencën në fjalë do të shkruante ; „Kur Sqhperia vete në Lidhjen e Kombeve pa sjellë ndonji fitim… çdo të sjellë dërgata e sajë në Athinë ? ç'do t'u paraqesë vallë Athina pjesmarrësve,vuajtjet e shqiptarëve nën sundimin e Greqisë, apo peripecitë?“.( Gazeta “Rilindja e Arbërisë“ – Tiranë, 26 gusht 1930 ).Edhe pse qeveria shqiptare e asaj kohe,mbajti një qëndrim shumë të prerë në konferencën në fjalë,sërish asgjë nuk u arrit.Sikurdoherë, edhe kësaj radhe, helenët u përpoqën t'i thoshin Evropës së vjetër se diçka po bëjnë. Por që konferenca në fjalë ishte vetëm një përpjekje për të fshehur apo lustruar dramën e madhe të shqiptarëve, këtë e treguan reprezaljet që në fillimin e vjeshtës të vitit 1930. Kun ë qytetet e mëdha të çamërisë si Janina,Filati, Preveza, Gumenica etj, vazhdonte met ë njejtën egërsi si edhe më parë dëbimi i shqiptarëve etnikë, për në viset e Anadollit.demagogjia për kinse shpërblimin e pronarëve çamë,sish tjetër veçse gënjeshtra e radhës e Athinës.Ndërkohë që me dhjetra gazeta helene nuk linin faqe pa folur, për 4-5 fshatra me grekë në viset mbrenda shtetit amë, ato heshtnin përballë qindra e qindra krimeve nga ma të shëmtuara që u bëheshin shqiptarëve të pambrojtur.Ishin po këto gazeta, të cilat në rolin e zëdhënisit të terrorit grek,sulmonin në gjdo kohë qëndrimin e atdhetarëve shqiptarë si në çamëri ashtu edhe në shqipëri, për kinse dezinformim të opinionit evropian.Natyrisht, k¨to bori të shkatëruara të andartëve grekë, nuk mund të bënin që të heshtëte opinioni publik si mbrenda ashtu edhe jashtë Shqipërisë.Madje, mu në Gjirokastër, në qytetin e lakmuar kurdoherë prej Athinës, gazeta e drejtuar nga atdhetari i shquar Xhevat Kalajxhiu, do të shkruante ,“ Tragjedia e vëllezërve tanë përtej kufirit po vazhdon pa pushim, ajo është një tragjedi e pashembullt në histori. Kanë 19 vjet që po vuajnë çdo ditë torturën e vdekjes.Nga 19 vjet e këtej, pësimet e tyre nuk përshkruhen dot… Greqia po ndjek me gjakëftohtësi një politikë sistematike për vdekje, me tortura kundrejt çamërve.Nuk mjaftuan rrepjet, gjveshjet, lënia vatrat e tyre stërgjyshore dhe të venë në Anadoll… Druri dhe rrepjet janë në urdhër të ditës. S'ka aspak dyshim se po vazhdohen metodat që përdorin sot autoritetet greke, një ditë, nuk do të mbetet këmbë shqiptari në çamëri“. ( Gazeta „ Demokracia „ – Gjirokastër më 24 tetorë 1931 ).Po në këtë kohë,në bazë të një ligji i të ashtuquajturës reformë agrare, pronarë të cilët kishin më shumë se 300 ha tokë, u merrej teprica për nevojat e shtetit. Por edhe kësaj radhe „pazaret“ e qeverisë helene dulën shpejt. Pushteti vendorë në çamëri,në bashkëpunim të ngushtë me korofillakët grekë, nisi ti rrëmbejë edhe kopshtet e shtëpive të shqiptarëve,pasi sipas ligjit në fjalë,ata nuk përfshiheshin as si grekë e as si turqë.Pra që sipas Athinës, duhet e të deklaroheshe,ose turk ose grek, nëse deklaroheshi si turk, atëherë me plaçkat e trupit, për 4-5 ditë e shihje vehten në Azi. Por është e kuptueshme që rrëmbimi i tokave të shqiptarëve etnikë në çamëri, deri tek kopshti i zarzavateve, nuk ishte qëllim në vetvehte, ç'prej vitesh, mbi bazën e planeve të hartuara në Athinë, këto toka iu jepeshin të krishterëve ardhacakë, vetëm e vetëm që vendi të popullohej me të tillë, për të zhdukur tek e mbrëmja rracën shqiptare. Fillimishtë u sulmuan trevat ku shqiptarët etnikë përbënin pjesën dërmuese të popullsisë vendase,gjithshka kontrollohej me saktësi prej pushtetit vendorë, i cili mbante qëndrim të rreptë ndaj shqiptarëve, të cilët kundërshtonin trimërisht masa të tilla kolonizuese. Në fillim të viteve të 30-të, të shekullit të kaluar në trevën e çamërisë, sipas statistikave helene, bëhej fjalë për rreth 1500 familje të krishtera, të shkuara në Anadoll. Në një letër që atdhetarët çamë u dërgonin autoriteteve shqiptare, për të ngritur zërin rreth këtij problemei, post ë tjerave shkruajnë tekstualisht ; „Fshatrat që deri tani po vuajnë më shumë nga dyndja e refugjatëve në Anadolli janë ; Arprica,Dhrohomia,Galbaqi,Gardhiqi , Nista,Vola etj“.(A.Q.SH.-Tiranë.Fondi 251,dosja 232.Fl. 9). Në fillim të vitit 1932,disa krerë nga parësia çame e Filatit i dërguan një protestë Veneziellos, si edhe disa kancelarive evropiane, ku jepnin të dhëna të plota mbi tokat e rrëmbyera padrejtësisht nga shteti dhe që në vend të shpërblimit, tanimë kërkohej t'u merrej edhe shtëpia për tiu dhënë ardhacakëve.Veneciello, si kurdoherë premtoj se do t'ua „zgjidhte“ kërkesat dhe dërgoi në mars të vitit 1932 gjeneralin famëkeq Koçona, së bashku edhe me 350 ushtarë të divizionit të 8-të. Natyrisht Koçona, nuk kishte punë me pronat por ai kishte shkuar në Filat për të ndjekur disa çeta të ardhura nga shteti amë.Mirëpo se çfar donin këto çeta në Filat, këtë e dinin vetëm Veneciello dhe Koçona, ndërsa shumë nga paria e kësaj treve u burgos, u rrah , ndërsa disa u zhdukën, kinse kishin strehuar „ çeta e ardhura nga Shqipëria“. Pas kësaj, protestat e banorëve çamë ndaj Athinës,nisën të dërgohen kancellarive evropiane, vetëm nëpërmjet shtetit amë. Si shkak i trazirave të mbrendshme në Athinë, Veneziello u rrëzua në fundvitin 1932. Në vend të tij hypi Panajot Calldari, i cili që në ditët e parat ë qeverisjes, megjithëse pat premtuar shumë, vazhdoi të njejtin skenarë ngjethës ndaj shqiptarëve të çamërisë.Kështu amabasadori shqiptarë në Athinë, në një letër të atyre ditëve, e bën me dije qeverinë e vet në Tiranë, se nga trevat e Gumenicës, me dhjetra familje shqiptarësh myslimanë, po përgaditeshin të shkonin në Anadoll, pasi që rrojtja aty ishte e pamundur.Kjo do të kryhej nga vetë prefekti i qarkut të Gumenicës, i cili kishte marrë përsipër të shkonte në Athinë e të gjente para për të blerë pasurinë e mbi 300 familjeve të fshatit Smokovinë. Paratë do t'u paguheshin në dorë këtyre çamëve, vetëm kurë ata të kishin arritur në Anadoll dhe për këtë prefekti u kishte treguar sigurimet e Ministrisë së Punëve të Jashtme të Greqisë. Po kështu ishte rënë dakord edhe mbi 150 familje nga fshati Volo. Ndërkaq në të dy rastet shqiptarët etnikë të çamërisë, do të firmosnin të gjithë (mbi 16 vjeç e lartë) një deklaratë ku mudis të tjerave do të deklaronin „ se po largoheshin nga vendi i tyre me dëshirë“.(A.Q.SH-Tiranë „Koleksioni dokumentash pas vitit 1912“ dosja 1042, fleta 158 ).
Sikur të mos mjaftonin tërë këto,banorët myslimanë të çamërisë, duhej të përballeshin edhe me bashkëfshatarët apo bashkëqytetarët të krishterë të tyre, kisha ortodokse helene në vend që të kryente misionin e vet duke i ndihmuar sadopak myslimanët shqiptarë, ajo ndërsente mbi ta lukuninë e kriminelëve të krishterë. Teqetë eshumta në çamëri u rrafshuan krejt mbrenda viteve 1913-1920, ndërsa xhamitë e pakta mbikqyreshin nga gjandërmaria greke se kush hynte dhe kush delte. Për gjdo trazirë që ndodhte, të parët që jepnin llogari ishin myftinjtë çamë, pamvarsisht se mbi ta nuk rëndonte asnjë lloj faji. Me dhjetra prej këtyre myftinjëve dhe hoxhallarëve të çamërisë u dergjen burgjeve të tmerrshme të Janinës apo Korfuzit, derisa vdiqën pa marrë vesh askurrë pse u dënuan.Për të drejtat e shqiptarëve në këtë kohë, pos dhjetra atdhetarëve shqiptarë, ka kontribuar edhe „publiçisti Zvicerian Wiliam Martin“(Gazeta „Liria Kombëtare“ Gjenevë 2 shkurt 1932 ).Nderkaq vazhdonte në mënyrë sistematike, ndonëse jo fare legale,shpërngulja me dhunë e shqiptarëve mysliman për në shtetin amë.Kjo shpërngulje bëhej pothuajse e detyrueshme në kushtet kur ata ndonëse në tokën e tyre stërgjyshore, mbeteshin pa asnjë pëllëmbë toke,ndonëse kishin jetuar në shtëpi dy apo tri katëshe, paskëtej jetonin në çadra, ndonëse kishin patur gjithë ata pasuri,tanimë vuanin për bukën e gojës.Kanë qenë këta arsyet që me mijëra shqiptarë etnik të çamërisë,i kthenin krahët përgjithmonë vendlindjes, me pikëllimin e patreguar në shpirt, ndaj dhe fati më i mirë, këta shqiptarë i priste në shtetin amë, ku pamvarsisht prej vështirësive, së paku gjenin një lloj përkrahje nga shteti amë i atyre viteve si edhe solidarizimin e popullit.Ndërsa të tjerët ata që u detyruan të merrnin rrugët e Anadollit, atëherë harrimi binte përjetësisht mbi ta. Aq shumë po rritej numri i shqiptarëve që largoheshin nga çamëria, saqë u mendua se po kthehej në bumerang për vetë politikën dhe diplomacisë dinake që thurej si rrjeta e marimangës, nëpër zyrat e fshehta të Athinës. Vetëm brenda viteve 1931-1932, janë sipas statistikave,rreth 12 mijë banorë të çamërisë të cilët të larguar përgjithmonë prej trevave amtare, kanë kërkuar ndihmën e shtetit amë.Përballë kësaj gjendjeje,Athina, dërgon në Janinë deputetin Mella dhe gjeneralin Neokli Boçari për të hetuar rreth numrit të saktë të shqiptarëve të larguar.Në bisedat që emisarët e Athinës patën me autoritetet vendase në Janinë,post ë tjerave është deklaruar se ; „Nuk mundemi të lejojmë ndjekjen e çamëve me këtë shpejtësi… se mundet të na ndjekin 70 mijë grekër që ne kemi në Shqipëri“.( A.Q.SH – Tiranë. Fondi 252,dosja III, faqe 6 ).Me dëshirën e vetë çamëve të cilët shkonin në shtetin amë, Mbretëria shqiptare i vendoste ata në zonat pranë kufirit, sidomos në vijën Sarandë-Delvinë, duke u falur toka dhe duke i ndihmuar për ngritjen e shtëpive.Nga ana tjetër gjatë viteve 1930-1933,u ndje haptas veprimtaria e etshme e sillogjeve vorioepirote. Këto sillogje megjithëpresionin e ushtruar prej Lidhjes së Kombeve, herë tulateshin e herë vepronin ilegalisht, por asnjëherë nuk e ndërprenë veprimtarinë e tyre antishqiptare, e sidomos në rastin kur ministri shqiptar i arsimit, në vitin 1932, Mirash Ivanaj, dha urdhërin për të mbyllur shkollat greke në jug të vendit (përderisa Athina të çelte shkolla shqipe në çamëri), këto sillogje reaguan në mënyrë arrogante,duke ngritur zërin deri në Gjenevë për këtë problem.Ironia e fatit kishte të bënte me atë, se ndërsa kërkonin të mos mbyllnin shkollat për fëmijët grekë në Shqipëri,ishin po këto sillogje që nxisnin nëpërkëmbjen e të drejtave më elementare të fëmijëve të çamërisë.Edhe në këtë rast atdhetarët shqiptarë reaguan menjëherë ndaj veprimeve shovene të sillogjeve famkeqe,veçanërisht në shtypin shqiptar,por edhe në atë evropian, burra të tillë si ;Xhevat Kallajxhiu,Ihsan Libohova,Mid'hat Frashëri, Mehdi Frashëri, Kostë Cerkezi, Faik Konica,Mehmet Konica,patër Fishta… etj, dëshmuan me fakte konkrete se ç'fatkeqësi po jetonin shqiptarët e jugut prej dhunës helene.Gjithashtu, nuk duhet lënë menjanë faktin se këto sillogje, je vetëm që donin të përligjnin krimet e çeverisë helene ndaj çamëve, por u përpoqën me gjdo kusht e mjet,të mbjellnin farën e përqarjes e të vëllavrasjes, edhe ndaj shqiptarëve të krishterë e myslimanë në çamëri. Janë të njohura një varg ngjarjesh në Filat,Gumenicë, Prevezë e Janinë, ku shqiptarët të krishterë të paguar apo frikësuar nga Athina, mblidheshin duke deklaruar se vëllezërit e tyre myslimanë ishin kriminelë, se ata duheshin të zhdukeshin nëpër shkretërirat e Anadollit. Ndërsa vetë këta të krishterë të mjeruar të implikuar me marëzitë e sillogjeve vorioepirote, të deklaronin se qeveria helene i trajtonte ata njëlloj si grekërit e tjerë, por , është gjithashtu i njohur fakti, që sillogjet në fjalë, ndonëse konsideroheshin si bashkime me vullnet, nisën të lëshojnë metastazat e tyre edhe në jugun e shtetit amë, ku nëpër listat e zeza regjistroheshin me forcë e madje paguheshin për veprimtarëne e tyre nëpër të krishterët mbrenda kufijve politik të 1913-ës.Mjaft prej këtyre të shiturve tek sillogjet vorioepirote, Athina,u pati dhënë në dorë shuma të mëdha floriri.Qëllimi ishte që këta të krishterë të blenin sa më shumë pasuri të patundshme sidomos në vijën e kufirit të shtetit amë, me çamërinë, me ç'rast ata kërkonin të punonin mbrenda dinakërisë shekullore helene. Sa më shumë prona të blinin aty të krishterët, aq më shumë,vite më vonë andartët grekë do të kishin baza për akte diverzive.Si strehë e sillogjeve vorioepirote në vitet 1931-1933 mbrenda kufijve të shtetit amë,shërbenin pos të krishterëve të shitur tek Athina edhe dy tri kisha në fshatrat Sopik,Goranxi,Smines etj. Lidhur me këtë veprimtari, natyrisht nuk ka qëndruar duarkryq shteti shqiptar i asaj kohe.Janë me dhjetra shqiptarë të krishterë, të thirur nga organet kompetente të cilët kanë dhënë llogari për veprimtarinë e tyre, në dëm të shtetit e kombit të tyre.« Lidhur me veprimtarinë e Asfalisë në fshatin Smines, Xhevdet Shaban Kasimi nga Konispoli, ish nëpunës i nënprefekturës së atjeshme, dëshmon ; « Rreth vitit 1933, gjindarmërija e rrethkomandos së Konispolit, zbuloi degën e sillogut të Vëllasit të Smines.Qëndra ishte shtëpia e Anagnost Filit. U gjetën dy barrë kali me dokumenta,urdhëresa, letërkëmbime, si edhe vula zyrtare të asaj dege ku shkruhej « Dega e Sillogut të Vëllahut “.Ato u shpunë në Konispol së toku me Anagnosin dhe prej andej në Gjirokastër”.( I.Hoxha “Viset kombëtare shqiptare në shtetin Grek” – Tiranë 1998 , faqe 237 ).Është e kuptueshme se veprime të tilla shovene, pamvarsisht se çfar pasoja do të kishin, nuk mund të merrnin peshën e duhur në Shqipërinë e vitit 1933, të ngërthyer në dhjetra e dhjetra probleme të brendshme dhe të jashtme. Sidoqoftë janë disa nota proteste që qeveria shqiptare në vjeshtën e vitit 1933 i ka dërguar Athinës, duke e bërë me dije se për veprimtarinë e dënueshme të sillogjeve vorioepirote.Sipas koncepteve të atëhershme të Mbretit Zog, acarimi i mëtejshëm të marrëdhënieve me Athinën ( ka pasur zëra që të shpërnguleshin me forcë 20-30 mijë grek që ishin në shtetin amë) nuk do t'i shërbente as diplomacisë as politikisht zhvillimeve të kombit tonë.
Shkruan: Eugen SHEHU
